Pod uticajem evropske tradicije, tokom XVIII veka, u krajevima koje su nastanjivali Srbi u okviru Habsburške monarhije, javljaju se prve inicijative za podizanje javnih spomenika. Medju Srbima u Otomanskoj imperiji ideje za podizanje ratnih spomenika se javljaju ranije, ali do realizacije dolazi naknadno, onda kada su to dozvolile istorijske okolnosti. Svoj pun razvoj srpska memorijalna kultura doživljava tek tokom XIX veka, kada se konstituiše pluralitet memorijalnih formi, poput vojnih grobalja, spomenika u vidu obeliska, spomen-hramova, skulptoralnih spomenika, spomen-česmi, spomen-objekata i drugih. Jedan od najranijih primera spomenika, koji ujedno predstavlja i prekretnicu u podizanju novog tipa memorijalnih obeležja u okviru kojih se prožimaju verska i nacionalna simbolika, je spomenik ustanicima palim za oslobadjanje Beograda 1806. godine, u Karadjordjevom parku u Beogradu.

U oblikovanju memorijalnih celina ili pojedinačnih spomenika javila se potreba da se na jedan snažan arhitektonski i/ili skulptoralno-umetnički način iskaže značajna ideja – ideja o veličanju žrtve, heroizacija pojedinca i nacije. Ipak, skromna materijalna sredstva koja su bila na raspolaganju državi i pojedincima uslovljavala su podizanje brojnih memorijalnih obeležja u jednostavnijim formama, te su sve do vremena nakon Prvog svetskog rata retki primeri monumentalnih arhitektonskih ili skulptoralnih formi.

Memorijalne forme i memorijalna kultura koje su negovane tokom prve polovine XX veka predstavljaju nastavak tradicije konstituisane tokom XIX veka. Prvi memorijali vezani za Prvi svetski rat odnosili su se na podizanje i uredjenje vojnih grobalja, kao i podizanje spomen-kapela i spomen-crkava. Nakon 1918. godine Novo groblje u Beogradu postaje najznačajnija memorijalna celina posvećena Prvom svetskom ratu i to podizanjem Spomenika i spomen-kosturnice braniocima Beograda 1914-1918, a 1931. godine i Ruske kosturnice i spomenika posvećenog caru Nikolaju II Romanovom i palim  ruskim vojnicima – kosturnica Ruske slave, kao i uredjenjem više savezničkih i okupatorskih vojnih grobalja.

Jedno od najznačajnijih memorijalnih ostvarenja takodje predstavlja i spomen–crkva svetog Dimitrija u Lazarevcu, u čijoj kripti su sahranjeni vojnici poginuli u Kolubarskoj bitci.

Najznačajniju grupu memorijala predstavljaju reprezentativna ostvarenja javnih figuralnih spomenika koji su podizani u gradskom ambijentu. U medjuratnom periodu širom Jugoslavije i Srbije podignut je veliki broj figuralnih skulptoralnih memorijala, radi obeležavanja sećanja na odredjene ličnosti ili dogadjaje iz Prvog svetskog rata. U cilju odabira najboljeg rešenja formirane su stručne komisije, a realizacija je poveravana najistaknutijim srpskim i jugoslovenskim vajarima toga doba. U okviru fonda javnih spomenika Beograda izdvajaju se imena Ivana Meštrovića i Djordja Jovanovića, čiji su radovi obeležili kraj XIX i prvu polovinu XX veka.

Praksa podizanja ratničkih spomenika bila je deo opšte tendencije obeležavanja sećanja na Prvi svetski rat u evropskim zemljama tog perioda i predstavljala je vid demokratizacije pamćenja. U velikom broju vojnih memorijala predstavljana je figura srpskog vojnika (ili više njih), dopunjena simbolima borbe i pobede. Redji je bio primer da se podižu spomenici pojedinim istaknutim vojskovodjama, kao što je spomenik Vojvodi Vuku Popoviću. Retke su bile i figuralne predstave alegorijskih personifikacija, karakterističnih za jezik vizuelne kulture XIX veka, kao što je slučaj sa dva monumentalna ostvarenja Ivana Meštrovića na Beogradskoj tvrdjavi: spomenik Pobednik i Spomenik zahvalnosti Francuskoj.

Od spomenika podignutih u medjuratnom periodu spomenik Neznanom junaku na Avali predstavlja najmonumentalniji i najznačajniji Meštrovićev rad, kao i jedan od najznačajnijih vojnih memorijala, a izradjen je po uzoru na praksu podizanja spomenika Neznanom junaku u evropskim zemljama.

Pored reprezentativnih memorijalnih ostvarenja na prostoru Beograda, u rubnim delovima grada podižu se memorijali lokalnog karaktera, koji često podrazumevaju visok stepen zanatske i umetničke obrade. Reč je pre svega o spomeničkoj formi obeliska, kao i o spomen-pločama kojima se obeležavaju sećanja na pale ratnike. Od tradicionalnih memorijalnih formi takodje je negovana i praksa podizanja spomen-česmi.

Najveći broj memorijala je podignut u vremenu izmedju dva svetska rata, ali i nakon okončanja Drugog svetskog rata nastavljeno je obeležavanje sećanja na značajne ličnosti i dogadjaje iz Prvog svetskog rata, naročito tokom 80-ih i 90-ih godina XX veka, kada se u velikom broju podižu memorijalni spomenici posvećeni istaknutim vojskovodjama. Ova savremena vrsta memorisanja nije se odnosila isključivo na podizanje novih spomenika, već i na rad na očuvanju, obnovi i restauraciji postojećih, a u radu Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda utvrdjeno je više kulturnih dobara kojima je jedan od najznačajnijih imputa valorizacije bila kulturno-istorijska vrednost zdanja ili spomenika vezanih za najistaknutije ličnosti i dogadjaje iz perioda Prvog svetskog rata.

Ukupno gledano memorijali Prvog svetskog rata u Beogradu predstavljaju sintezu tradicionalnih tokova srpske memorijalne kulture XIX veka i uticaja savremenih strujanja evropskih memorijalnih tokova zastupljenih u medjuratnom periodu.

Cilj ove izložbe je bio da izdvoji i prezentuje najkarakterističnije i najreprezentativnije memorijale, prikaže pluralitet njihovih formi, kulturno-istorijske vrednosti kao i njihov istorijat i umetnički značaj.

 

Impresum izložbe:
Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
Kalemegdan 14, Beograd
www.beogradskonasledje.rs
office@ beogradskonasledje.rs
Nela Mićović, v. d. direktora

 
Autor izložbe: Aleksandar Božović
Dizajn: Jasna Cvetić
Fotografije: Snežana Negovanović,
Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
Lektura: Magnus tmc
Prevod na engleski jezik: Marija Djordjević
Prevod na francuski jezik: Magnus tmc

Izložba Memorijali Prvog svetskog rata na teritoriji Beograda  
je realizovana u okviru Programa obeležavanja stogodišnjice Prvog svetskog rata
Realizaciju izložbe omogućilo je Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije

Engleski 
Cultural Heritage Preservation Institute of Belgrade
Kalemegdan 14, Belgrade
www.beogradskonasledje.rs
office@ beogradskonasledje.rs
Nela Mićović, a. d. Director

Author of the exhibition: Aleksandar Božović
Design: Jasna Cvetić
Photography: Snežana Negovanović,
Cultural Heritage Preservation Institute of Belgrade documentacion
Editing: Magnus tmc
English translation: Marija Djordjević
French translation: Magnus tmc
The Exhibition The First World War Memorials of Belgrade is being organised within the framework of the Programme of the stately marking of the First World War’s centenary.
The realization of the exhibition was enabled by the help of the Ministry of Culture and Information of the Republic of Serbia.